Εισήγηση στο Πανελλήνιο Συνέδριο Κομοτηνής
H ΑΜΕΣΗ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΑΔΙΚΟΠΡΑΞΙΑ ΣΕ ΒΑΡΟΣ ΤΡΙΤΟΥ (ΣΥΖΥΓΟΥ-ΓΟΝΕΑ ή ΤΕΚΝΟΥ) ΗΘΙΚΗ ΒΛΑΒΗ << ΕΜΜΕΣΩΣ ΖΗΜΙΩΘΕΝΤΩΝ>>
ΥΠΟ ΤΟΥ ΔΙΚΗΓΟΡΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΙΩΑΝΝΗ Μ. ΚΩΛΕΤΤΗ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στον χώρο της αδικοπραξίας υπάρχουν ζημίες η ικανοποίηση των οποίων αμφισβητείται έντονα από την θεωρία και την νομολογία. Πρόκειται για τις λεγόμενες έμμεσες ζημίες των φερομένων ως ΕΜΜΕΣΩΣ ΖΗΜΙΩΘΕΝΤΩΝ.
Π.χ. Είναι νόμιμο το αγωγικό κονδύλιο διαφυγόντων εισοδημάτων της μητέρας θανατωθέντος τέκνου της, η οποία λόγω καταθλιπτικής συνδρομής της από την θανάτωση του τέκνου της απολύθηκε από την εργασία της;
Είναι άραγε κοινωνικά αποδεκτή και δίκαιη η απόρριψη του ως άνω αιτήματος με τον απλό διαχωρισμό ότι η παραπάνω απαίτηση ανήκει σε εμμέσως ζημιωθέντα και δεν αποζημιώνεται; Είναι επιστημονικά αποδεκτή η απόρριψη του ως άνω αιτήματος με την στερότυπη και αξιωματικά ρήση ότι << πρόκειται περί εμμέσως ζημιωθέντος μη δικαιούμενου σε αποζημίωση>>
Πώς εμπλέκονται άραγε οι διατάξεις περί αδικοπραξίας με την προσβολή προσωποπαγών λειτουργικών δικαιωμάτων του οικογενειακού δικαίου στην παραπάνω ζημία;
2. O ZHMIΩΘΕΙΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ ΤΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
Ο Α.Κ δεν προσδιορίζει την έννοια της ζημίας σε άμεση και έμμεση ούτε έχει διαχωρισμό μεταξύ αμέσου και εμμέσου ζημιωθέντος ούτε προσδιορίζει την έννοια της ζημίας.
Τι είναι ζημία:
Κάθε βλάβη που προκαλείται σε υλικά και άυλα αγαθά του ανθρώπου (περιουσιακή ζημία – ηθική βλάβη ή ζημία μη περιουσιακή ).
Περιουσιακή ζημία είναι το σύνολο των οικονομικών αγαθών που συγκεκριμένο πρόσωπο δικαιούται να απολαύσει .
Η μη περιουσιακή βλάβη, που ισοδυναμεί με την ηθική βλάβη, αφορά κάθε βλάβη στον τομέα των άυλων αγαθών και δικαιωμάτων του ανθρώπου που δικαιούται ν΄ απολαμβάνει.
Στον τομέα της μη περιουσιακής βλάβης εντάσσεται σαν υποσύνολο η βλάβη των σωματικών πνευματικών η ψυχικών λειτουργιών του ανθρώπου.
Σχηματοποιιώντας τα παραπάνω με ένα κύκλο, στο μέσον του τοποθετείται ο άνθρωπος και στον κύκλο αναφοράς του τοποθετούνται το σύνολο των περιουσιακών ή μη αγαθών που αυτός απολαμβάνει. Στον κύκλο αυτό, όμως, υπάρχουν και άυλα δικαιώματα και έννομα συμφέροντα που προστατεύονται από πληθώρα διατάξεων, όπως από το Σύνταγμα και τις διατάξεις του οικογενειακού δικαίου, όπως είναι το λειτουργικό δικαίωμα της γονικής μέριμνας, το δικαίωμα στο γάμο και στην συμβίωση, το δικαίωμα της πατρότητος και της μητρότητος, το δικαίωμα και η υποχρέωση του τέκνου και του γονέα να παράσχουν μεταξύ τους και αμοιβαίως υπηρεσίες και διατροφή ανάλογα με τις δυνατοτητές τους. Τα παραπάνω λειτουργικά προσωπικά δικαιώματα είναι απόλυτα, δηλαδή λόγω του ότι αποτελούν και δικαίωμα των υποκειμένων να τα απολαύσουν, η στέρησή τους ή η προσβολή τους από τρίτους συνιστά και αδικοπραξία, εάν συντρέχουν και οι υπόλοιπες προυποθέσεις του 914 Α.Κ.
Άλλωστε, εάν ανατρέξουμε στην ερμηνεία του 914 Α.Κ, διαγιγνώσκουμε ότι η προσβολή αφορά δικαίωμα και έννομο συμφέρον που προστατεύεται είτε από αστικές ή ποινικές ή διοικητικές ή Συνταγματικές διατάξεις. Έτσι η συμμόρφωση στην << μη αδικοπραξία >> προκύπτει από την υποχρέωση καθενός από τα στον κοινωνικό οργανισμό διαβιούντα άτομα να περιορίζει την ελευθερία του στην συμπεριφορά του, κατά τρόπο ώστε να μη θίγει προστατευόμενο έννομο δικαίωμα ή αγαθό των λοιπών μελών της κοινωνίας. Η άνω, όμως, διάκριση δεν στηρίζεται στον Α.Κ, αντίθετα μάλιστα από τον τίτλο του σχετικού κεφαλαίου (39ου) «αδικοπραξίες», σε συνάρτηση με τον παράτιτλο της Α.Κ 914 («έννοια») εξάγεται το πόρισμα ότι αδικοπραξία είναι η παράνομη και υπαίτια πράξη, προσβολή εννόμως προστατευόμενου ξένου συμφέροντος, δηλαδή δικαιώματος ή κάποιου αγαθού, από την οποία επήλθε ζημία σε άλλο. Η έννομη τάξη με την αδικοπραξία συνδέει τη γένεση αυτοτελούς ενοχής, η οποία αντικείμενο έχει την υποχρέωση του υπαιτίου σε αποζημίωση του ζημιωθέντος άλλου, προς αποκατάσταση της προκληθείσας σ’ αυτό ζημίας. Συνεπώς, κατά την ορθότερη άποψη, οι όροι «αδικοπραξία και αδίκημα» ταυτίζονται. Αδικοπραξία συνιστά και η πράξη του νομοθέτη, εφόσον απ’ αυτή προσβάλλεται δικαίωμα προστατευόμενο από το Σύνταγμα, υπό την προϋπόθεση ότι ακολουθεί η προκαλούσα τη βλάβη εφαρμογή του αντισυνταγματικού νόμου 8α, χωρίς στην περίπτωση αυτή να απαιτείται ένδικη άρνηση, απόρριψη σχετικής προς τούτο έγγραφης αίτησης, αφού η προγενέστερη θέσπιση του σχετικού νόμου υποδηλώνει σαφή άρνηση της Πολιτείας, στο σύνολό της λαμβανόμενης, ώστε η απλή συμμόρφωση της διοίκησης προς τη δια του νόμου επιταγή να συνιστά τη βάση, το θεμέλιο αδικοπραξίας αυτοτελώς. Η παρά το νόμο υπαίτια προσβολή εννόμως προστατευόμενου ξένου δικαιώματος ή αγαθού μπορεί να χωρήσει όχι μόνο σε απόλυτα δικαιώματα, αλλά και επί σχετικών δικαιωμάτων, γιατί και στα τελευταία δύναται να υπάρξει προσβολή από τρίτο. Ο τρίτος που καθιστά σε κάποιο οφειλέτη αδύνατη την εκπλήρωση της συμβατικής παροχής τους, καταστρέφοντας αυτή, προσβάλλει το δικαίωμα του δανειστή κατά την έννοια της Α.Κ 914 και συνεπώς είναι υπόχρεος σε αποζημίωση του δανειστή προς αποκατάσταση της ζημία του.
Δικαίωμα αποζημίωσης από τη διάταξη αυτή, ήτοι από παράνομη και υπαίτια συμπεριφορά, γεννάται όχι μόνον όταν με αυτή προσβάλλεται ιδιωτικό δικαίωμα, όπως είναι η ιδιοκτησία, αλλά και όταν με αυτή βλάπτεται άλλο ατομικό συμφέρον, που δεν αποτελεί περιεχόμενο ιδιωτικού δικαιώματος. Για να υπάρξει, όμως, δικαίωμα αποζημίωσης σε περίπτωση προσβολής ατομικού συμφέροντος, απαιτείται η παραβιαζόμενη διάταξη υπαιτίως να είναι κατά το γράμμα της ή τον σκοπό του νομοθέτη, προστατευτική του προσβαλλόμενου ατομικού συμφέροντος ή τουλάχιστον και αυτού. Υποστηρίζεται ότι για την έννοια του παρανόμου αρκεί η της ανθρώπινης συμπεριφοράς αποδοκιμασία από το θετικό δίκαιο και τους σκοπούς γενικά. Έτσι αρκεί η αντίθεση της πράξης στο όλο πνεύμα του δικαίου ή στις επιταγές της έννομης τάξης και δεν απαιτείται παράβαση ορισμένου κανόνα δικαίου.
Είναι σαφές, επομένως, με βάση τα παραπάνω και υπό την πιο πάνω ερμηνεία της 914 ΑΚ ότι μέσα στον ως άνω κύκλο αναπτύσσονται νομικές προστατευόμενες σχέσεις, δικαιώματα και υποχρεώσεις του απευθείας πληγέντος από την αδικοπραξία με έτερα πρόσωπα, τα οποία και αυτά πρέπει να προστατευτούν όταν πλήττονται, δικαιώματά τους που συνδέονται με τον π.χ. τραυματισθέντα ή προσβληθέντα από αδικοπραξία διότι τούτο είναι δίκαιο και εύλογο και συνάδει με το περί κοινού περί δικαίου αίσθημα, το οποίο και η νομολογία μας εντάσσει στο πεδίο των διδαγμάτων της κοινής πείρας, η παραβίαση των οποίων ελέγχεται αναιρετικά.
Είναι λοιπόν σαφές ότι πρέπει να εγκαταλειφθεί ο αφηρημένος διαχωρισμός μεταξύ άμεσης και έμμεσης ζημίας αμέσου και εμμέσου ζημιωθέντος και να προσδιορισθούν κριτήρια με βάση τις παραπάνω σκέψεις, δηλαδή την προστασία των άυλων και περιουσιακών αγαθών του ανθρώπου και των εχόντων συμβατικές ή νομικές προστατευόμενες σχέσεις μαζί του, με κριτήριο την ικανοποίηση του δικαίου και του κοινού περί δικαίου αισθήματος.
Η νομολογία μας είναι διχασμένη και εγκλωβισμένη στην διάκριση αμέσου και εμμέσου ζημιωθέντος και αμέσου και εμμέσου ζημίας, προσπαθούσε δε στο παρελθόν - και με το πέρασμα των ετών μέχρι σήμερα ακόμη λιγότερο - να αποζημιώσει περιπτώσεις που είναι ΔΙΚΑΙΟ να αποζημιωθούν, χρησιμοποιώντας το κριτήριο του αμέσως ή εμμέσως ζημιωθέντος από ένα ατύχημα χωρίς να το αναλύει ή συγχέοντας την άμεση με την έμμεση ζημία.
Ως έμμεση ζημία πχ. αμέσως ζημιωθέντος είναι τα διαφυγόντα κέρδη εκ της εργασίας του και βεβαίως είναι αποζημιωτέα.
Το πρόβλημα που ανακύπτει στην πράξη και στην κρατούσα νομολογία και ο αποκλεισμός των ζημιών ως ανηκόντων σε εμμέσους ζημιωθέντες - είτε πρόκειται για περιουσιακή ή μη ζημία - προέρχεται από την εσφαλμένη ερμηνεία και εφαρμογή των άρθρων 928 Α.Κ., 929 Α.Κ., 932 Α.Κ. σε συνδυασμό με το άρθρο 914 Α.Κ., όπου ο επονομαζόμενος ΤΡΙΤΟΣ (928 - 929 Α.Κ) δικαιούται να αποζημιωθεί από τον αδικοπραγούντα μόνο για την περίπτωση που είχε κατά νόμο το δικαίωμα να απαιτήσει από τον θανατωθέντα ή τον τραυματισθέντα διατροφή ή παροχή υπηρεσιών.
Η ερμηνεία των ως άνω διατάξεων των 928 και 929 Α.Κ., ότι δηλαδή οι τρίτοι δικαιούνται αποζημίωσης για περιουσιακή ζημία μόνο υπό τις παραπάνω προϋποθέσεις και η αναλογική εφαρμογή τους για τον αποκλεισμό της χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης σε τρίτους, με το αιτιολογικό ότι οι διατάξεις αυτές είναι ειδικές και περιοριστικές, ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΟΤΙ ΑΦΗΝΕΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΤΡΙΤΟΣ, Ο ΑΜΕΣΑ ΑΔΙΚΟΠΡΑΓΕΙΣ κλπ, σε κάθε περίπτωση είναι λανθασμένη ως προσκρούουσα στην γενική διάταξη του άρθρου 914.ΑΚ
΄Ετσι η αξίωση εκ του άρθρου 928 - 929 Α.Κ. αποζημίωσης περιοριζόμενη σε μόνα υπό τα προβλεπόμενα από τις διατάξεις θέματα, ΔΕΝ ΠΕΡΙΟΡΙΖΕΙ ΤΗΝ ΕΚ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 914 Α.Κ. γενική εκ της αδικοπραξίας ευθύνη. Σχετική απόφαση προς τούτο είναι η υπ' αριθμ 427/1958 απόφαση του ΑΡΕΙΟΥ ΠΑΓΟΥ, καθώς και η υπ' αριθμ 787/1961 απόφαση Εφετείου Αθηνών, η οποία στηριζόμενη στην διάταξη του άρθρου 914 Α.Κ., δέχθηκε ότι υπάρχει σχέση αιτίου και αιτιατού μεταξύ πράξεως ή παραλείψεως του δράστη και της ζημίας, όταν ο γονεύς υφίσταται νευρικόν κλονισμό και ζημιούται εκείθεν, μανθάνων την εξ υπαιτιότητος άλλου θανάτωση του τέκνου του (με παραπομπή εις ΑΛ. ΛΙΤΖΕΡΟΠΟΥΛΟ, ΕΡΜ ΑΚ) .
Ακόμα, όμως, και υπό την αυστηρή και άκαμπτη ερμηνεία των άρθρων 928 και 929 Α.Κ. με αποκλεισμό της γενικής διάταξης του 914 Α.Κ., το θέμα που γεννάται είναι ποιος είναι ο τρίτος.
Αυτό έχει μεγάλη πρακτική σημασία καθότι εάν χαρακτηρισθεί τρίτος οποιοσδήποτε πέραν του ΚΥΡΙΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ, πχ του τραυματισθέντος σωματικώς από το όχημα εκ της αδικοπραξίας πρόσωπο, τότε κανένα άλλο πρόσωπο, σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, δεν δικαιούται αποζημίωσης, εάν δεν συντρέχουν οι αυστηρές προϋποθέσεις των 928 και 929 Α.Κ.
Κατά την πρόσφατη απόφαση του ΑΡΕΙΟΥ ΠΑΓΟΥ με αριθμό 553/2014 η σύγχυση συνεχίζεται καθότι για τον προσδιορισμό της έννοιας του τρίτου και του εμμέσως ζημιωθέντος δεν χρησιμοποιούνται κριτήρια, αλλά επαναλαμβάνονται στερεότυπα οι διατάξεις του Α.Κ. 928 και 929 Α.Κ. και η αναλογική εφαρμογή των διατάξεων αυτών στην χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης τρίτου του άρθρου 932 Α.Κ. Με την ως άνω απόφαση αναιρέθηκε η απόφαση του Εφετείου Θράκης 429/2012, η οποία είχε επιδικάσει χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης στον σύζυγο της καθηλωμένης σε καροτσάκι γυναίκας του με την οποία δεν θα έχει ποτέ ξανά ερωτική σχέση. Η αιτιολογία ήταν και την παραθέτω αυτούσια:
<< Το άρθρο 932 ΑΚ ορίζει ότι "σε περίπτωση αδικοπραξίας, ανεξάρτητα από την αποζημίωση για την περιουσιακή ζημία, το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει εύλογη κατά την κρίση του χρηματική ικανοποίηση, λόγω ηθικής βλάβης. Αυτό ισχύει ιδίως για εκείνον που έπαθε προσβολή της υγείας, της τιμής ή της αγνείας του ή στερήθηκε την ελευθερία του. Σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου η χρηματική αυτή ικανοποίηση μπορεί να επιδικαστεί στην οικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης". Από την άνω διάταξη προκύπτει ότι σε περίπτωση προσβολής της υγείας προσώπου, φορέας της σχετικής αξιώσεως για χρηματική ικανοποίηση είναι ο υποστάς άμεσα την ηθική βλάβη παθών, κατά του οποίου στρέφεται η αδικοπραξία. Τρίτα πρόσωπα, που ανήκουν συνήθως στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον του θύματος της αδικοπραξίας, έστω και αν αυτά υφίστανται ψυχικό πόνο από την αδικοπραξία, που στρέφεται κατά του οικείου τους, κατά κανόνα θεωρούνται τρίτος και δεν καθίστανται και αυτά φορείς της σχετικής αξιώσεως για χρηματική ικανοποίηση, όπως ο ίδιος κανόνας συμβαίνει με τους τρίτους, που υφίστανται περιουσιακή ζημία από την σε βάρος οικείου τους τελεσθείσα αδικοπραξία, εκτός αν συντρέχει εξαιρετική περίπτωση (άρθρα 928 εδ.β', και 929 εδ.β'ΑΚ).>>
Σύμφωνα με τις παραπάνω σκέψεις, η ως άνω απόφαση παρορά την γενική διάταξη του άρθρου 914 Α.Κ., παρορά ότι το άρθρο 932 Α.Κ., δεν αναφέρεται σε τρίτους, ενώ συστέλλει το δικαίωμα της ηθικής βλάβης με την αναλογική εφαρμογή των 928 και 929 Α.Κ. που ομιλούν για περιουσιακή ζημία για την επιδίκαση ηθικής βλάβης. Εξ άλλου και υπό την ερμηνεία της ως άνω απόφασης, το ερώτημα που απομένει είναι με ποια κριτήρια κάποιος χαρακτηρίζεται ως τρίτος.>>
Για να απαντηθεί το ερώτημα ποιός είναι τελικά ΑΜΕΣΑ ΖΗΜΙΩΘΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΣ ΤΡΙΤΟΣ, θα πρέπει να ερωτήσουμε ποιός είναι εκείνος κατά του οποίου στρέφεται η αδικοπραξία .
Και τούτο διότι με την ως άνω λανθασμένη τοποθέτηση της απόφασης του Α.Π., ως ΑΜΕΣΩΣ ΖΗΜΙΩΘΕΙΣ θεωρείται εκείνος που ζημιώθηκε ουσιαστικά ΧΡΟΝΙΚΑ, δηλαδή στον π.χ. τραυματισθέντα στον τόπο του ατυχήματος και όχι ΤΡΟΠΙΚΑ, δηλαδή στο πως βλάπτει πρόσωπα το αποτέλεσμα της αδικοπραξίας. Στην παραπάνω ερμηνεία συμφωνούν και όλοι οι θεωρητικοί, ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ, ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΑΘΡΑΚΟΚΟΙΛΗΣ, ΚΡΗΤΙΚΟΣ κλπ.
΄Ετσι, κατά την ερμηνεία του Α.Κ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ - ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΥ άμεσα ζημιωθείς πρέπει να θεωρηθεί και εκείνος, ο οποίος, μολονότι δεν είναι το κύριο θύμα, δηλαδή αυτός εναντίον του οποίου στράφηκε η αδικοπραξία, υπέστη άμεση βλάβη της υγείας του, εάν όχι από το ζημιογόνο γεγονός αυτό καθ' εαυτό, τουλάχιστον από το αποτέλεσμα της αδικοπραξίας (σελ. 709). ΄Ετσι νόμιμα ενάγει προς αποζημίωση για χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης ο πατέρας που έπαθε νευρικό κλονισμό από την πληροφορία της θανάτωσης ή του τραυματισμού του υιού του (Α.Π. 427/1958, 624/2010)
Εδώ λοιπόν ο πατέρας του θανόντος χαρακτηρίστηκε ΩΣ ΑΜΕΣΑ ΖΗΜΙΩΘΕΙΣ και όχι τρίτος.
Ακόμη και εκείνοι εκ των θεωρητικών που ερμηνεύουν την αμεσότητα της βλάβης χρονικά, και ερμηνεύουν τον τρίτο ως κάθε πρόσωπο πλην του τραυματισθέντα ή θανατωθέντα, καταλήγουν να δέχονται ότι η ως άνω ερμηνεία οδηγεί σε άδικα και ανεπιεική αποτελέσματα και προτείνουν την αναλογική εφαρμογή των 928 και 929 Α.Κ. και 932 περ 3 Α.Κ. και σε άλλες περιπτώσεις, όταν ΑΥΤΟ ΕΠΙΒΑΛΛΕΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΙΣΘΗΜΑ. Ταυτόχρονα όμως γίνεται δεκτό από την επιστήμη και από την νομολογία ότι ηθική βλάβη από αδικοπραξία δημιουργείται και από την προσβολή δικαιωμάτων, εννόμων συμφερόντων του, που προστατεύονται από κανόνες δικαίου όχι μόνο αστικού αλλά διοικητικού ή και ποινικού περιεχόμενου και που έχουν τεθεί προς προστασία όχι μόνο και αποκλειστικώς γενικών συμφερόντων, αλλά και ιδιωτικών συμφερόντων. Α.Π. 427/1958
΄Ετσι βασίμως αξιώνεται χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης όχι μόνο από τον κύριο του βλαβέντος οχήματος, αλλά και από τον φορέα του ενοχικού δικαιώματος π.χ. τον χρησάμενο αυτό. Υπό την παγία αυτή θέση της νομολογίας και επιστήμης, δεν είναι δυνατόν να αρνηθούμε την χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης στην μητέρα του καταστάντος ισοβίως αναπήρου ανηλίκου, αφού της έχει προσβληθεί άμεσα το απόλυτο δικαίωμα της γονικής μέριμνας, το δικαίωμα στην μητρότητα κλπ ή της συζύγου που είναι στην αντίστοιχη θέση.
Το δικαίωμα π.χ. της εγγάμου συμβίωσης, από την ερμηνεία των άρθρων 1387 επ. Α.Κ. περιλαμβάνει (Οικ. Δίκαιο ΕΦΗΣ ΚΟΥΝΟΥΓΕΡΗ –ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗ σελ. 161 επ.) το δικαίωμα της συγκατοίκησης και της ομαλής λειτουργίας της συζυγικής κοινότητος, που πρέπει να είναι ακώλυτο και με αμοιβαιότητα, καθώς και το εσωτερικό ή ψυχολογικό ή βουλητικό στοιχείο που αναφέρεται στην εσωτερική διάθεση των συζύγων να παραμένουν σύζυγοι, δηλαδή να έχουν μεταξύ άλλων συντροφικότητα, αγάπη, τακτικές γενετήσιες σχέσεις, ενδιαφέρον τους ενός για τον άλλον.
Είναι δε σαφές εν όψει και της προστασίας του γάμου από το Σύνταγμα (άρθρο 21 Σ), ότι τα παραπάνω δικαιώματα των συζύγων είναι αμοιβαία και καθένας εξ αυτών δικαιούται να τα ασκεί ακώλυτα. Υπό την έννοια αυτή, η περιθάλπτουσα εφ' όρου ζωής σύζυγος τον σύζυγο που έχει καταστεί φυτό από αδικοπραξία προσβάλλεται στο απόλυτο δικαίωμά της, της εγγάμου συμβιώσεως.
Ομοίως συμβαίνει και με την γονική μέριμνα που αποτελεί προστατευόμενο Συνταγματικά, αλλά και με τις διατάξεις του Α.Κ. 1510 επ., (1510 παρ. 1 εδ 1 Α.Κ., Η ΓΟΝΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝΗΛΙΚΟ ΤΕΚΝΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΘΗΚΟΝ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ) δικαίωμα και καθήκον των γονέων, είναι δικαίωμα διαρκές, είναι σχετικό και απόλυτο αφού προσβάλλεται από τρίτους (απαγωγή τέκνου) και ενσωματώνει το ακώλυτο δικαίωμα του γονέα να την ασκεί και παράλληλα την υποχρέωσή του να την ασκεί προς το συμφέρον του τέκνου του, που και αυτό δικαιούται να την απολαύσει. Ως συμφέρον του τέκνου εννοείται το σωματικό, το υλικό, το πνευματικό, το ψυχικό, το ηθικό και γενικότερα το κάθε είδους συμφέρον. Η σπουδαιότερη λειτουργία της γονικής μέριμνας είναι η επιμέλεια του προσώπου που στοχεύει στην ανάπτυξη της προσωπικότητός του στο ιδεωδέστερο δυνατό βαθμό προς όφελος του ίδιου και της κοινωνίας και περιλαμβάνει την ανατροφή, την επίβλεψη, την μόρφωση, την εκπαίδευση, την υγεία, κλπ.
Επομένως, η μητέρα που περιποιείται ισοβίως το τέκνο της που έχει καταστεί ανάπηρο από αδικοπραξία, προσβάλλεται στο δικαίωμα της άσκησης της γονικής μέριμνας σύμφωνα με τα παραπάνω και αντίστροφα, το τέκνο διατηρεί το δικαίωμα να απολαύσει την γονική μέριμνα και, επομένως, κάθε προσβολή της δημιουργεί υποχρέωση αποζημίωσης και με την αδικοπραξία συντρεχόντων και των λοιπών όρων αυτής.
Επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 1507 Α.Κ., υφίσταται η αμοιβαία υποχρέωση γονέων και τέκνων για μεταξύ τους βοήθεια, στοργή και σεβασμό. Εκδήλωση των ανωτέρω στοιχείων είναι η επιθυμία του ενός να επικοινωνεί με τον άλλο, να προσφέρει υλική και ηθική στήριξη, συμπαράσταση κλπ. Ο τραυματισμός ενηλίκου, λοιπόν, τέκνου που κατέστη ανίκανο προς αυτοεξυπηρέτηση και υποβοηθείται από τον γονέα και το αντίστροφο, προσβάλλει το δικαίωμα του 1507 Α.Κ., πόσο μάλλον, όταν κατά το άρθρο 306 Π.Κ., τιμωρείται ο εκθέτων και καθιστών τον άλλον αβοήθητον, όταν υπάρχει υποχρέωση θαλπωρής και διατροφής του.
Υπό το πρίσμα αυτό οι γονείς και οι σύζυγοι, που ο ένας εξ αυτών υφίσταται αδικοπρακτική πράξη με αποτέλεσμα να περιορίζεται και να προσβάλλεται το δικαίωμα άσκησης της γονικής μέριμνας, ή το δικαίωμα του γάμου, ΕΙΝΑΙ ΑΜΕΣΑ ΖΗΜΙΩΘΕΝΤΕΣ ΕΚ ΤΗΣ ΑΔΙΚΟΠΡΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΥΝΤΑΙ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗΣ ανεξαρτήτως της έντασης του πόνου, ο οποίος δεν είναι αναγκαίο να είναι πέραν του συνήθους.
Προς τούτο αρκεί και η ανάγνωση των κάτωθι αποφάσεων ήτοι :
Α) υπ' αριθ. 1725/2003 απόφαση Εφ.Θεσ/κης όπου ασχολήθηκε με την γυναίκα που ήταν επίτοκος και η οποία από σφάλμα του αναισθησιολόγου κατά την γέννα έμεινε ισοβίως ανίκανη και δεν μπορούσε ν' ασκήσει το δικαίωμα της γονικής μέριμνας και της επιμέλειας και αντίστοιχα το τέκνο που εν τέλει γεννήθηκε ζωντανό δεν μπορεί να απολαύσει την γονική μέριμνα της μητρός του. Το δικαστήριο έκρινε πως η προσβολή του απολύτου προσωπαγούς λειτουργικού δικαιώματος του τέκνου να απολαύσει την γονική μέριμνα της μητρός του συνιστά αδικοπραξία και επιδίκασε χρηματικής ικανοποίηση.
Β) υπ' αριθ. 9/2002 απόφαση της ΟΛΟΜΕΛΕΙΑΣ ΑΡΕΙΟΥ ΠΑΓΟΥ (ανήλικο τέκνο που εισέρχεται σε μαγαζί με τεχνικά παίγνια χωρίς την συγκατάθεση των γονέων, οι οποίοι ζήτησαν χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη και την πέτυχαν για προσβολή του δικαιώματος της γονικής μέριμνας). Η απόφαση εδέχθη ότι :
<< Εξάλλου, καθώς συνάγεται από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 127, 1510 παρ. 1 και 1518 ΑΚ, η γονική μέριμνα για το ανήλικο τέκνο, δηλαδή, γι΄ αυτό που δεν έχει συμπληρώσει ακόμη το δέκατο όγδοο (18ο) έτος της ηλικίας του, είναι δικαίωμα και καθήκον και των δύο γονέων, οι οποίοι την ασκούν από κοινού και σ΄ αυτήν περιλαμβάνεται και η επιμέλεια του προσώπου του ανηλίκου παιδιού τους, που είναι η σπουδαιότερη από τις εκδηλώσεις της γονικής μέριμνας και αποσκοπεί στην ανάπτυξή του, ως προσωπικότητας, περιέχεται δε σε αυτήν και η ανατροφή του, η οποία θα συντελέσει στην καλλιέργεια του ήθους του και της κοινωνικής εν γένει συμπεριφοράς του. Από τα παραπάνω προκύπτει ο λειτουργικός χαρακτήρας του δικαιώματος της γονικής μέριμνας και συνακόλουθα και της επιμέλειας του προσώπου του ανηλίκου τέκνου από τους γονείς του. Το δικαίωμα αυτό είναι προσωποπαγές και δεν είναι δυνατή ούτε η παραίτηση ούτε η υποκατάσταση των φορέων του. Είναι επίσης απόλυτο υπό την έννοια ότι αντιτάσσεται έναντι πάντων, άρα είναι επιδεκτικό προσβολής του από αυτούς, με αποτέλεσμα, στην τελευταία περίπτωση, να γεννάται, υπέρ των φορέων του αξίωση εξ ιδίου δικαίου για χρηματική ικανοποίηση, λόγω ηθικής βλάβης των ίδιων των γονέων εφόσον, βέβαια, η από μέρος του τρίτου προσβολή του ανωτέρω λειτουργικού και απόλυτου δικαιώματος είναι, κατά την έννοια των άρθρων 914 και 932 Α.Κ, παράνομη και υπαίτια.>>
Η λύση αυτή ταυτίζεται και με το κοινό περί δικαίου αίσθημα που προσπαθεί μέρος της επιστήμης να στηρίξει, παρά το γεγονός ότι δέχονται ότι η γραμματική ερμηνεία των 928 και 929 κλπ Α.Κ. αποκλείει την ηθική βλάβη τρίτων.
΄Ετσι, κατά ΠΑΤΕΡΑΚΗ (σελ. 290 - 291 Χρηματική Ικανοποίηση λόγω Ηθικής Βλαβης) και προκειμένου να ικανοποιηθεί το περί κοινού δικαίου αίσθημα χαρακτηρίζει τους τρίτους, πλην του αμέσου θύματος, ως αμέσως ζημιωθέντες, εφόσον η βλάβη του αμέσου θύματος είναι τόσο σοβαρή που οι συνέπειες που αναδίδει για τους οικείους του είναι πέρα από τις συνήθεις: πχ. γονέας που βιώνει και περιποιείται το εφ' όρου ζωής παραπληγικό τέκνο του, μητέρα η οποία με την πληροφόρηση της εξορύξεως του οφθαλμού της κόρης της από τροχαίο ατύχημα παθαίνει νευρικό σόκ, η σύζυγος η οποία συνεπεία της προς συνουσία ανικανότητος του συζύγου της υφίσταται προσβολή του συναισθηματικού κόσμου της, αφού ματαιώθηκε η σεξουαλική ζωή της και απόλαυση με τον σύζυγό της, καθώς και η δυνατότητά της να αποκτήσει τέκνα (ΠΑΤΕΡΑΚΗΣ σελ. 111, 112)
Κατά τον Κ. ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΚΡΗΤΙΚΟ, στο σχετικό σύγγραμμά του, έκδοσης 1992 σελίδα 85, υποστηρίζεται ότι η βλάβη της υγείας του προσώπου περιλαμβάνει και τις ψυχολογικές και νοητικές λειτουργίες και μπορεί να συμβεί χωρίς την μηχανική επένεργεια στο σώμα. Αυτό συμβαίνει στην περίπτωση που κάποιος παθαίνει νευρικό κλονισμό βλέποντας ή μαθαίνοντας τον θάνατο οικείου του (τέκνου-γονέων–συζύγου). Σε μία τέτοια περίπτωση πρόκειται για άμεση βλάβη στα προστατευόμενα αγαθά του προσώπου (σωματική και ψυχική ακεραιότητα) και όχι για βλάβη τρίτου εμμέσως ζημιωθέντος, παραπέμπει δε στις αποφάσεις ΕΦ.ΑΘ. 3279/1986, ΕΦ.ΑΘ. 3477/1985 ΕΛΛ.Δ/ΝΗ 26.1167, ΕΦ.ΑΘ. 3839/1978, ΕΦ.ΑΘ. 787/1961, που κατά την εκτίμησή του ορθά αντιμετώπισαν το ζήτημα. Εδώ, πέραν της ηθικής βλάβης, δικαιούνται και την αποκατάσταση κάθε θετικής και αποθετικής ζημίας τους.
΄Ετσι η σύζυγος που περιποιείται τον για 2 έτη καταστάντα φυτό συζυγό της και η οποία περιέρχεται σε μελαγχολία και διακόπτει και την επαγγελματική δραστηριότητα της δικαιούται και χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης και την αποκατάσταση των θετικών ζημιών, όπως νοσήλεια κλπ. Όπως αναφέρει ο Αθανάσιος Κρητικός στο ως άνω σύγγραμμά του, 1992 σελ. 145, δεν πρόκειται περί αντανακλαστικής ζημίας συνεπεία μίας αδικοπρακτικής πράξης, αλλά για περαιτέρω προσβολή της υγείας άλλου προσώπου, οικείου προς τον αμέσως βλαπτόμενο. Η βλάβη προκαλείται σε ένα δεύτερο θύμα της αδικοπραξίας και πάνω στα ίδια έννομα αγαθά που η 929 Α.Κ. θέλει να προστατεύσει. Ο βλαπτόμενος δεν είναι τρίτος. Η προσέγγιση αυτή ταυτίζεται τον προαναφερόμενο κύκλο αγαθών και δικαιωμάτων στον οποίο εντάσσονται και οι μη τραυματισθέντες, οι οποίοι συνδέονται όμως με δικαιώματα και υποχρεώσεις προς τον τραυματισθέντα που προστατεύονται είτε από τον νόμο είτε από σύμβαση.
Η προβληματική μας είναι πιο εύκολη στις περιπτώσεις που π.χ. ο σοβαρός τραυματισμός του ανηλίκου γίνεται μπροστά στα μάτια της μητέρας του που παθαίνει νευρικό κλονισμό, οπότε πρόκειται για άμεση σωματική κάκωση της μητέρας (ΚΡΗΤΙΚΟΣ σελ. 311, έκδοση 1992)
3. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ.
Η Μ.Πρ.Αθ. 441/1997 επιδίκασε δαπάνες νοσηλείας σε χήρα θανατωθέντος σε τροχαίο ατύχημα που λόγω της οδύνης της έπαθε γαστρορραγία και νοσηλεύτηκε.
Η Π.Πρ.Θεσ/κης 4292/1983 επιδίκασε χρηματική ικανοποίηση στην σύζυγο που έπαθε νευρικό κλονισμό λόγω του ότι ο σύζυγός της κατέστη ισοβίως ανίκανος για συνουσία.
Η ΕΦ.Λαρίσης 42/2014 επιδίκασε χρηματική ικανοποίηση στην σύζυγο του παθόντος που τραυματίστηκε μπροστά της και έπαθε νευρικό κλονισμό.
Η 2857/2013 Μ.Πρ.Αθ. επιδίκασε χρηματική ικανοποίηση στον γονέα που είδε ενώπιόν του να παρασύρεται η θυγατέρα της από αυτοκίνητο και να τραυματίζεται, λόγω του ψυχικού σοκ και της αγωνίας που υπέστη κατά την διάρκεια της παράσυρσης της θυγατρός της για το εάν ζει ή εάν πέθανε, για την σωματική βλάβη της .
Με την Εφ.Λαρίσης 919/2005 επιδικάσθηκε χρηματική ικανοποίηση 44.000 € στην μητέρα και 29.000 € στον πατέρα του παθόντος που παρέμεινε επί διετία σε κατάσταση άγρυπνου κώματος, καθότι εκ του λόγου αυτού υπέστησαν οι ίδιοι μεγάλη ταλαιπωρία θλίψη και στενοχώρια.
Η Α.Π. 1824/2007 (ΚΡΗΤΙΚΟΣ) δέχεται ότι κατ' εξαίρεση είναι δυνατή τέτοια χρηματική ικανοποίηση (ηθική βλάβη λόγω ψυχικού κλονισμού συγγενούς θανατωθέντος, εφόσον η βλάβη αυτή είναι πέραν του συνήθως ψυχικού πόνου που προκαλεί η θανάτωση).
Η Α.Π. 624/2010 δέχεται εμμέσως πλην σαφώς το ίδιο.
Η 388/2004 Τρ.Δ.Πρ.Αθ. επιδίκασε χρηματική ικανοποίηση στην σύζυγο και στον υιό του υποστάντος σπαστική τετραπάρεση.
Στις ως άνω περιπτώσεις, η νομολογία θεωρεί τους περαιτέρω ζημιωθέντες ως ΑΜΕΣΩΣ ζημιωθέντες, προκειμένου να ικανοποιηθεί το κοινό περί δικαίου αίσθημα.
Η 80/2001 Τρ.Δ.Πρ.ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ η οποία επιδίκασε χρηματική ικανοποίηση στους γονείς της καταστάντος ισοβίου φυτού θυγατέρας τους από έκρηξη χημικής ένωσης μέσα στο εργαστήριο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και κατά την εργασία της, υιοθέτησε τις ως άνω σκέψεις ότι δηλαδή ο περιορισμός που εισάγουν τα άρθρα 928 και 929 Α.Κ. είναι ενδεικτικός ως προς τον κύκλο των προσώπων και όχι ως προς το είδος των ζημιών, ενώ παράλληλα αναφέρθηκε και στην προστασία των οικογενειακών δικαιωμάτων της γονικής μέριμνας, πατρότητος και μητρότητος, χωρίς όμως να συνδέσει την παραβίασή τους με αδικοπραξία, πράγμα που θα διευκόλυνε το συμπερασμά της.
Η συλλογιστική της είναι η εξής:
<< Επειδή γενικός κανόνας της αδικοπραξίας είναι ότι όποιος ζημιώσει άλλον υποχρεώνεται σε αποζημίωση (άρθρ. 914 ΑΚ και 105 ΕισΝΑΚ). Για να μη διευρυνθεί όμως υπέρμετρα ο κύκλος των δικαιουμένων αποζημιώσεως, όταν πρόκειται για εμμέσως ζημιωθέντες, ο νομοθέτης περιόρισε τον κύκλο των υπαγομένων στο γενικό κανόνα για αποζημίωση, εκτός από τον ίδιο τον παθόντα μόνο στα μέλη της οικογένειας και συγκεκριμένα στον ή στη σύζυγο, τους γονείς και τα τέκνα, πρόσωπα τα οποία δικαιούνται αποζημίωση λόγω στέρησης της διατροφής ή παροχής υπηρεσιών (ΑΚ 928 εδ. β' και 929 εδ. β'). Οι παραπάνω ρυθμίσεις αποτελούν ειδικότερη εκδήλωση και εφαρμογή των αναφερομένων στον ειδικό και αδιάσπαστο νομικό δεσμό των μελών της οικογένειας διατάξεων των άρθρων 1507, 1508, 1485, 1486, 1489 εδ. β' και 1493 του ΑΚ και ως εκ τούτου οι πιο πάνω περιπτώσεις αποζημιώσεως των εμμέσως ζημιουμένων είναι περιοριστικές μόνο ως προς τον κύκλο των δικαιουμένων της αποζημιώσεως προσώπων και όχι ως προς το είδος των ζημιών που αποκαθίστανται. Και τούτο διότι τα πιο πάνω πρόσωπα της οικογένειας έχουν, σύμφωνα με τις ίδιες διατάξεις του ΑΚ, ερμηνευόμενες υπό το φως των άρθρων 21 παρ. 1 του Συντάγματος, 8 της Ε.Σ.Δ.Α. (ν.Δ. 53/1974), 23 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα του ΟΗΕ (ν. 2462/1997) και 10 του Διεθνούς Συμφώνου για τα οικονομικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα του ΟΗΕ (ν. 1532/1985), ιδιαίτερη νομική, ηθική και κοινωνική υποχρέωση να περιθάλπουν τα άλλα μέλη, ιδίως όταν λόγω της καταστάσεως της υγείας τους, αδυνατούν αυτά να φροντίσουν τον εαυτό τους, η παράβαση μάλιστα της οποίας (υποχρεώσεως) συνεπάγεται εντονότατη ποινική (306 ΠΚ), κοινωνική και ηθική απαξία. Σύμφωνα λοιπόν με τα προεκτεθέντα, στο εδάφιο β' του άρθρου 929 ΑΚ περιλαμβάνεται, για την ταυτότητα του νομικού λόγου και οποιαδήποτε περιουσιακή ζημία (θετική ή αποθετική) μέλους της οικογένειας του παθόντος, αφού και αυτή θεμελιώνεται στις ίδιες ακριβώς διατάξεις. Η αντίθετη ερμηνευτική εκδοχή, κατά την οποία το μέλος της οικογένειας που υπέστη αναπόδραστη (λόγω της συμμόρφωσης σε ιδιαίτερη νομική, ηθική και κοινωνική υποχρέωση προς τον παθόντα) ζημία στην περιουσία του, δεν νομιμοποιείται να εγείρει αγωγή γι' αυτή, είναι προδήλως αντίθετη προς το άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος, που κατοχυρώνει το δικαίωμα της πλήρους δικαστικής προστασίας, στα άρθρα 6 παρ. 1 και 13 της Ε.Σ.Δ.Α., σύμφωνα με τα οποία κάθε πρόσωπο δικαιούται να ακουσθεί από το δικαστήριο και σε περίπτωση προσβολής αστικής φύσεως δικαιωμάτων του να έχει στη διάθεσή του μία αποτελεσματική προσφυγή, καθώς και στα άρθρα 17 παρ. 1 του Συντάγματος και 1 παρ. 1 του Πρόσθετου (Πρώτου) Πρωτοκόλλου της Ε.Σ.Δ.Α., τα οποία επιβάλλουν το σεβασμό της ιδιοκτησίας και περιουσίας κάθε προσώπου, στην οποία περιλαμβάνονται και οι ενοχικές αξιώσεις. Συνεπώς, τα προαναφερόμενα μέλη της οικογένειας του παθόντος (γονείς, τέκνα και σύζυγος) σε περίπτωση βλάβης της υγείας ή του σώματος αυτού, δικαιούνται να απαιτήσουν αποζημίωση όχι μόνο για την παροχή των υπηρεσιών που δικαιούνταν να απαιτήσουν από τον παθόντα, αλλά και για οποιαδήποτε άλλη ζημία, την οποία υπέστησαν ανταποκρινόμενοι στην υποχρέωσή τους να φροντίσουν αυτόν.>>
- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η κοινή συνισταμένη όλων των παραπάνω σκέψεων είναι ότι η αποζημίωση προσώπων μη αμέσως τραυματισθέντων σε ένα τροχαίο ατύχημα δύναται και πρέπει να αφορά πρόσωπα οικεία του τραυματισθέντος ή θανόντος, όπως σύζυγο, γονείς, αδέλφια, τέκνα.
Κατά το μάλλον ή ήττον, και παρά την διχογνωμία στην νομολογία, η θεωρία και μικρό μέρος της νομολογίας δέχεται ότι σε περιπτώσεις εντόνου και διαρκούς πόνου οικείων λόγω σοβαρής και διαρκούς αναπηρίας του αμέσως τραυματισθέντος, αυτοί δικαιούνται χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης, θεωρούμενοι ως αμέσως ζημιωθέντες. Ο τραυματισμός, όμως, του θύματος ενώπιον οικείου του δύναται και πρέπει σε συνδυασμό και με τις περιστάσεις του ατυχήματος, να θεμελιώσει χρηματική ικανοποίηση του οικείου λόγω ηθικής του βλάβης, ο οποίος οικείος πλήττεται απευθείας με αδικοπραξία στον συναισθηματικό και προσωπικό κόσμο του και θεωρείται αμέσως ζημιωθείς.
Η αδικοπρακτική προσβολή των προσωπικών οικογενειακών δικαιωμάτων του εγγάμου βίου, της μητρότητος, της πατρότητος, της γονικής μέριμνας δια του τραυματισμού ή του θανάτου συζύγου - ανηλίκου τέκνου κλπ, θεμελιώνει χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης. Ως αμέσως ζημιωθείς και δικαιούμενος αποζημίωσης και χρηματικής ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης πρέπει να θεωρηθεί οποιοσδήποτε εκ των παραπάνω οικείων προσβάλλεται είτε στον ψυχικό και συναισθηματικό τομέα της προσωπικοτητός του είτε προσβάλλεται σε προστατευμένο έννομο συμφέρον και δικαίωμα του , όπως είναι τα οικογενειακά δικαιώματα του γάμου, της γονικής μέριμνας .